Wereldwijd hebben we te maken met grote uitdagingen zoals bijv. opwarming van het klimaat, grondwaterdaling, vervuiling, verlies aan biodiversiteit en antibioticaresistentie. Bij deze problemen is het concept van de commons, dat naar voor iedereen toegankelijke natuurlijke en culturele hulpbronnen verwijst, bruikbaar om onze gezamenlijke rol en verantwoordelijkheid te duiden. Lastig daarbij is het ‘collectieve actieprobleem’: de spanning tussen collectieve en individuele belangen. Beroemd is het essay ‘The Tragedy of the Commons’ waarin Garrett Hardin, gebruikmakend van de metafoor van de gemeenschappelijk weide, stelt dat als iedereen toegang heeft tot een hulpbron en eigenbelang nastreeft, het milieu als collectief belang het onderspit delft. Hij suggereerde twee oplossingen: een law & order benadering of privatisering van de commons waarbij eigenbelang de instandhouding van hulpbronnen zou garanderen. Nobelprijswinnaar Elinor Ostrom liet later zien dat de lokale gemeenschappen heel goed in staat zijn om natuurlijke hulpbronnen langdurig en over vele generaties, duurzaam te beheren. Op basis van haar onderzoek stelde zij een aantal ontwerpregels op voor het beheer van dergelijke hulpbronnen.
Zij verfijnde ook het eerder gemaakte onderscheid tussen private en publieke goederen met behulp van twee dimensies: rivaliteit en uitsluitbaarheid. Rivaliteit houdt in dat het gebruik van een hulpbron door de een de beschikbaarheid voor de ander beperkt. Uitsluitbaarheid refereert aan de mate van toegankelijkheid van een hulpbron. Veel natuurlijke hulpbronnen, zogenaamde common pool resources, hebben een hoge mate van rivaliteit maar een lage uitsluitbaarheid. Zo kan grondwater voor irrigatie niet door een ander worden gebruikt. Bij publieke goederen zijn zowel de uitsluitbaarheid als de mate van rivaliteit laag. Genieten van een mooi landschap of van kunst wordt niet beïnvloed door het aantal toeschouwers als dat er niet te veel zijn. Daarnaast zijn er privé- en clubgoederen. De eerste soort, zoals kleding, heeft een hoge rivaliteit en uitsluitbaarheid. Clubgoederen, bijv. een reclamevrij abonnement op Spotify, hebben een lage rivaliteit en een hoge uitsluitbaarheid.
Tegenwoordig wordt het commons-concept breed toegepast: wetenschappelijke kennis, technologie, kunstvoorwerpen, infrastructuren, gezondheidszorg en ook bestuursvormen kunnen vanuit een commons framework beschouwd worden. Daarbij gaat het niet alleen om belangen, effectiviteit en efficiëntie, er zijn ook vragen over rechtvaardigheid en waardensystemen. Ethiek heeft daarom een belangrijke rol in het verhelderen van de afwegingen bij collectieve actieproblemen.
Wat is de rol van burgers, bedrijven en overheden in het organiseren van collectieve actie met het oog op een sociaal en ecologisch houdbare toekomst? Sluiten burgerinitiatieven zoals energiecoöperaties herenboerderijen hierbij aan? Is Ostroms benadering daarbij bruikbaar? Welke ethiek past hierbij? Hoe gaan we om met eigendomsclaims van landen, bedrijven en andere collectieven op plantensoorten, genen, technologie, vispopulaties, grondstoffen en de aarde als geheel? En wellicht in de toekomst op materialen die we van de Maan of Mars halen? Wie is het collectief? Zijn dit alleen de huidige mensen, toekomstige mensen of horen dieren hier ook misschien bij?
Uw bijdrage
Wilt u een bijdrage leveren aan het Podium voor Bio-ethiek over dit thema? Stuurt u dan uiterlijk maandag 17 juli, een voorstel in van maximaal 250 woorden naar de themaredactie:
Sjaak Swart: j.a.a.swart@rug.nl
Isabelle Pirson: i.pirson@rathenau.nl
Houdt u er wat betreft stijl en inhoud rekening mee dat het Podium door een breed publiek van geïnteresseerden wordt gelezen. De eerste versie wordt verwacht op 18 september. De deadline voor volledige bijdragen (ca. 1500 woorden) is 23 oktober. De themaredactie beslist of een artikel al dan niet wordt geplaatst.