Lees hieronder het verslag dat Vito Vaessen heeft geschreven over ons jaarsymposium 2024. We kijken met veel plezier terug op deze middag.
De opening
Op 12 december van dit jaar vond in Café Madame Jeanette het jaarlijkse symposium van de NVBe (Nederlandse Vereniging voor Bio-ethiek) plaats. Er waren ongeveer 40 aanwezigen, waaronder sprekers, bestuursleden, kunstenaars, NVBe-leden en andere belangstellenden. Het openingswoord werd verzorgd door Marcel Verweij, die inviel voor Myrthe Lenselink. Myrthe was namelijk in Athene voor de “Meeting of the National Ethics Councils (NEC) and EGE Chairs Policy Impact for Ethics in the EU”. In een videoboodschap vanaf de Akropolis gaf ze een korte toelichting.
Marcel Verweij leidde vervolgens het programma in. Het symposium begon met een presentatie van het preadvies door Koen Kramer, gevolgd door de bekendmaking van de winnaar(s) van de NVBe-prijs, die eens in de drie jaar wordt uitgereikt. Dit werd gedaan door de juryvoorzitter Jetske van Oosten. Na een korte pauze kwamen drie co-referaten aan het woord, waarin hun visie op het preadvies werd gedeeld. Dit alles mondde uit in een paneldiscussie. Het symposium werd afgesloten met een dankwoord en een borrel.
Het preadvies: Ethische kwesties en keuzes in proefdier vrije innovatie
Koen Kramer presenteerde zijn preadvies als een docent die ons er stap voor stap door de belangrijkste hoofdstukken mee nam. De kern van zijn betoog vatte hij samen in de subtitel van het preadvies: “Van het win-win frame naar een positive sum game”. Maar wat bedoelde hij hiermee?
Lange tijd werd de dierproef gezien als de ‘gouden standaard’ in wetenschappelijk onderzoek en beleid. Dit onderwerp wordt echter steeds controversiëler, en de vraag naar proefdier vrije alternatieven neemt toe. Deze ontwikkeling wordt vaak gepresenteerd als een win-win oplossing: een aanpak die goed is voor zowel mens als dier. Koen liet echter zien dat de realiteit anders is. Ondanks de groeiende aandacht voor alternatieven is het aantal dierproeven tussen 2018 en 2022 juist toegenomen.
Daarnaast blijkt het win-win denken niet altijd haalbaar. Er is namelijk een direct belangenconflict: de mens heeft belang bij het voortzetten van dierproeven, terwijl dieren gebaat zijn bij het afbouwen ervan. Koen pleit daarom voor een nieuwe manier van denken, de ‘positive sum game’. Dit houdt in dat bij elke casus een zorgvuldige afweging wordt gemaakt tussen de belangen van mens en dier, waarbij de voordelen groter moeten zijn dan de nadelen. Dit vraagt om het erkennen van het belangenconflict en om concessies binnen menselijke belangen.
De prijsuitreiking
Elke drie jaar reikt de NVBe een prijs uit aan een initiatief dat bijdraagt aan het gesprek over bio-ethiek. Dit jaar werd voor een kunstwerk gekozen in plaats van een publicatie. Kunst biedt immers de mogelijkheid om emoties en gevoelens te vangen, iets wat met woorden alleen vaak lastig is. De jury, bestaande uit vijf leden, beoordeelde 23 inzendingen. Volgens juryvoorzitter Jetske van Oosten was dit proces “een feestje”. Uiteindelijk werden drie werken genomineerd:
- Necrosonic soundscape
Dit audiovisuele werk van [naam kunstenaar] combineerde geluiden die met microfoons in een reeënkadaver waren opgenomen met microscopische beelden van het ontbindingsproces. De bedoeling was om een dialoog te starten over de rol van dood in het leven en onze omgang met de natuur. - Intimate implant
Bertrand Burgers presenteerde het project waar hij samen met Manon van Daal en Anne-Floor de Kanter aan gewerkt had. Ze hadden vergrote modellen van implantaten gemaakt, zoals een meniscus en een hartklep. Het doel was om de emotionele kant van het leven met een implantaat bespreekbaar te maken. De implantaten konden fysiek worden ervaren, waarna een afscheidsboodschap vanuit het perspectief van het implantaat afspeelde. - Kreeftenleed
Zoë Klein baseerde dit werk op haar ervaring als assistent-ecoloog, waar ze botste met de omgang met invasieve rivierkreeften. Ze adopteerde één kreeft, Ed, als huisdier en gaf hem de hoofdrol in het kunstproject. Op de tank waarin Ed leefde, hingen illustraties over de term ‘invasieve exoot’, waarmee ze onder andere het schadelijke gebruik van termen als ‘invasieve exoot’ bespreekbaar wilde maken.
Omdat elk kunstwerk een uniek perspectief bood, besloot de jury dit jaar geen winnaar aan te wijzen maar alle drie de werken te belonen.
De co-referaten
Na de pauze kwamen drie experts aan het woord met hun visie op het preadvies:
Annabelle Dufourcq (hoogleraar filosofische antropologie, Radboud en Wageningen Universiteit):
- Dufourcq pleitte voor een bredere aanpak binnen de zero sum game. Ze benadrukte het belang van verleden en schuld (bijvoorbeeld de trauma’s die dieren intergenerationeel kunnen doorgeven) en toekomstperspectieven. Ook stelde ze voor om de intersubjectiviteit tussen mens en dier mee te nemen, waarbij de gevoelens en perspectieven van dieren worden erkend.
Frans Stafleu (dierenarts en dierethicus, Universiteit Utrecht):
- Stafleu vond dat het begrip ‘intrinsieke waarde’ van dieren en hun integriteit beter uitgewerkt moest worden. Daarnaast pleitte hij voor het expliciteren van morele intuïties en emoties, die vaak doorslaggevend zijn in de praktijk. Hij stelde de vraag: “Wie willen we zijn in relatie tot proefdieren?”
Timo van Kerkoerle (neurowetenschapper bij het Donders instituut):
- Van Kerkoerle benadrukte de unieke complexiteit van de menselijke hersenen en het belang van dierproeven voor neuro-onderzoek. Volgens hem zijn dierproeven cruciaal, omdat dergelijke onderzoeken niet mogelijk zijn met cellen in een petrischaaltje.
Paneldiscussie
In het panelgesprek discussieerden de sprekers over onderwerpen als de betekenis van een ‘paradigmawisseling’, de rol van ethiek in onderzoek en de grenzen van morele verantwoordelijkheid. Ook werd stilgestaan bij de afweging tussen menselijke en dierlijke belangen. Het symposium werd afgesloten met een moderne adaptie van George Orwell’s Animal Farm als bedankje voor de sprekers, gevolgd door een gezellige borrel.